Η μεσαιωνική Κύπρος ήταν το σημαντικότερο κέντρο παραγωγής και εξαγωγής ζάχαρης στην Ευρώπη. Αυτή η δραστηριότητα αποτέλεσε τη βάση της περιουσίας των πλουσιότερων και πιο σημαντικών οικογενειών. Στη συνέχεια όμως ο κλάδος έπεσε.
Την κυπριακή ζάχαρη έφεραν από τη Μέση Ανατολή οι Σταυροφόροι. Το προϊόν εκτιμήθηκε ιδιαίτερα και, μαζί με το ελαιόλαδο και το αλάτι, ήταν το κύριο εξαγωγικό προϊόν - και μήλο της έριδος κατά την εποχή της Φραγκοκρατίας.
Οικογένειες ζάχαρης
Η ζάχαρη αποτέλεσε τη βάση του πλούτου της ελίτ της εποχής των Λουζινιάν, της οποίας η κυριαρχία διήρκεσε από την απόκτηση του νησιού από τον Γκυ ντε Λουζινιάν το 1192 έως το 1489, όταν το νησί παραχωρήθηκε στη Βενετία.
Η οικογένεια της Κατερίνας Κορνάρο, της τελευταίας βασίλισσας της Κύπρου, είχε εκτεταμένες φυτείες ζάχαρης στο νησί. Ο Μαρίνο Σανούδο, ένας Βενετός γεωγράφος, έγραψε τον 14ο αιώνα ότι «η Κύπρος παρήγαγε τόσο τεράστιες ποσότητες ζάχαρης που ήταν αρκετή για ολόκληρο τον χριστιανικό κόσμο».
Η παραγωγή ζάχαρης στη μεσαιωνική Κύπρο ελεγχόταν από τρεις οικογένειες, οι οποίες κατείχαν όλες τις απαραίτητες υποδομές και αναδιανέμουν περιοδικά τις σφαίρες επιρροής τους. Αυτοί ήταν η βασιλική δυναστεία των Λουζινιάν, στην οποία ανήκε το εργοστάσιο ζάχαρης στα Κούκλια (σήμερα το κτίριο είναι το καλύτερα διατηρημένο από τα άλλα, είναι η πρώτη γνωστή φυτεία ζαχαροκάλαμου στο νησί), η βενετσιάνικη οικογένεια Κορνάρου στο Κολοσσί και η πνευματική «οικογένεια» (τάγμα) των Ιπποτών του Αγίου Ιωάννη στην Επισκοπή.
Μυλοπετρά για λείανση κομμένου ζαχαροκάλαμου στα Κούκλια. Φωτογραφία cyprus-mail.com Παραγωγή
Φυτείες υπήρχαν σε Ακάντου, Λάπηθο, Μόρφου, Λεύκες, Πόλη Χρυσοχούς, Λέμπε, Έμπα, Φοίνικα, Αχέλια Ανώγυρα. Το εργατικό δυναμικό στα ζαχαρόμυλα αποτελούνταν από ντόπιους και μερικές φορές ξένους σκλάβους.
Η καλλιέργεια ζαχαροκάλαμου και η λειτουργία εργοστασίων απαιτούσαν μεγάλες ποσότητες νερού. Αρκετά υδραγωγεία μάλιστα κατασκευάστηκαν ειδικά για το σκοπό αυτό. Οι ξηρασίες δεν ήταν ασυνήθιστες στο νησί, όπως αποδεικνύεται από έναν αυτόπτη μάρτυρα του 1468: «Υπήρχε μια έντονη ξηρασία στο νησί της Κύπρου, δεν έβρεχε καθόλου το χειμώνα. Το νερό στα πηγάδια στέγνωσε, τα ποτάμια έχασαν τη ροή τους, οι μύλοι δεν μπορούσαν να αλέσουν, το νερό δεν κυλούσε πια από τις πηγές, τα χόρτα δεν φύτρωναν, τα χόρτα δεν φύτρωναν».
Εκείνη τη χρονιά, οι Ιππότες του Αγίου Ιωάννη αποφάσισαν να παραβιάσουν τη συνθήκη τους με την οικογένεια Cornaro και παρέσυραν τα νερά του ποταμού Curis αποκλειστικά στη φυτεία τους, προκαλώντας τεράστια απώλεια εισοδήματος και επιδείνωση της κατάστασης για τους Cornaros. Η ισχυρή βενετική οικογένεια κίνησε νομικές διαδικασίες και τελικά έλαβε αποζημίωση για οικονομική ζημιά.
Πώς το βαμβάκι αντικατέστησε τη ζάχαρη
Η παρακμή της βιομηχανίας ζάχαρης ξεκίνησε στην Κύπρο στα τέλη του 16ου αιώνα. Περίπου 100 χρόνια νωρίτερα, οι Πορτογάλοι δημιούργησαν φυτείες στα Κανάρια νησιά και τις Αζόρες και λίγο αργότερα στη Βραζιλία.
Η ζάχαρη από τον Νέο Κόσμο κόστιζε πολύ λιγότερο από την κυπριακή ζάχαρη, επειδή η παραγωγή περιελάμβανε δουλεία σκλάβων, η οποία ήταν δωρεάν για τους αποικιοκράτες. Ενώ η Κύπρος παρήγαγε μερικούς τόνους ζάχαρης το χρόνο, οι Πορτογάλοι αύξησαν τον ετήσιο όγκο στους 200 τόνους. Ως αποτέλεσμα, η παραγωγή ζάχαρης έγινε ασύμφορη. Αλλά οι Τούρκοι, οι οποίοι μέχρι εκείνη την εποχή είχαν ήδη το νησί, μπόρεσαν να βγουν από την κατάσταση αρκετά γρήγορα. Έκοψαν όλες τις φυτείες ζαχαροκάλαμου και στη θέση τους φύτεψαν βαμβάκι. Έτσι έληξε η «εποχή της ζάχαρης» στο νησί.
Αυτό το άρθρο δημοσιεύθηκε για πρώτη φορά στην Cyprus Herald στις 12 Μαρτίου 2023. Ορισμένες πληροφορίες ενδέχεται να είναι ξεπερασμένες.
